دستورِ زبانِ پارسی

The exclamative pronouns /ʧe/ چه and /æʤæb/ عجب are determinative phrases used to express amazement. In addition, some determinativized adpositions can have the same role in Persian.

a. Nominal Exclamative Phrases

Persian nominal determiner phrases with exclamative pronouns have the following features:

1. They are always indefinite, and normally used with the enclitical article /-i/.
2. They are always in the 3^rd person.
3. Their number corresponds with the number of their determinative focuses.

For example:

چه گنج‌ها که نهادند و دیگری بر داشت!

چه رنج‌ها که کشیدند و دیگری آسود!

Saadi (12^th and 13^th Century AD)

به فرمان رسیدم به کوهِ سپند

چه کوهی! به سانِ سپهرِ بلند

Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

دزدیِ بوسه عجب دزدیِ خوش عاقبتی‌ست!

که اگر باز ستانند، دو چندان گردد

Saeb Tabrizi (17^th Century AD)

The exclamative pronoun /ʧe/ چه is grammaticalized in the exclamative determiner phrases /ʧe-ɣædr/ (/ʧe-ɣædær/) چقدر in the modern language, and most speakers consider it as proclitic:

چقدر حرف می‌زنی!

b. Adjectival Exclamative Phrases

Exclamative pronouns can also be used as determinative phrases for the gradation of adjectival phrases:

چه خوب‌ست تشریفِ شاهِ ختن

وز آن خوب‌تر خرقه‌یِ خویش‌تن

Saadi (12^th and 13^th Century AD)

چه نیکو گفت با جمشید دستور

که: «با نادان نه شیون باد، نه سور!»

Fakhroddin Asad Gorgani (11^th Century AD)

چه ناخوش بود دوستی با کسی

که مایه ندارد زِ دانش بسی

Daqiqi (10^th Century AD)

عجب مهربان بود بر مرزبان!

دلِ مرزبان هم بدو مهربان

Nezami Gandjavi (12^th and 13^th Century AD)

c. Determinativized Adpositions as Exclamative Pronouns

The following adpositions which otherwise generate vocatives, can (mainly in archaic idioms of Persian) become determinativized and accompany adjectival or noun phrases as exclamative pronouns:

• The enclitical postposition /-ɒ/:

  صبح آهِ آتشین زِ جگر بر کشید و گفت:

  «دردا که کارهایِ خراسان خراب شد!»

  Khaqani (12^th Century AD)

  خوشا شیراز و وضعِ بی‌مثال‌ش!

  خداوندا! نگهدار از زوال‌ش!

  Hafez (14^th Century AD)

  دریغا که بر خوانِ الوانِ عمر

  دمی خورده بودیم و گفتند: «بس!»

  Saadi (12^th and 13^th Century AD)

  بسا که مست در این خانه بودم و شادان!

  چنان که جاهِ من افزون بُد از امیر و ملوک

  Rudaki (9^th and 10^th Century AD)

  بسا که خندان کرده‌ست چرخ گریان را!

  بسا که گریان کرده‌ست نیز خندان را!

  Nasir Khusraw (11^th Century AD)

• The circumposition /æj ~ -ɒ/:

  ای خوشا دولتِ آن مست که در پایِ حریف

  سر و دستار نداند که کدام اندازد!

  Hafez (14^th Century AD)

• The preposition /æj/ ای:

  من بانـگ بر کشیدم و گفتم که: «ای دریغ!

  اسلامیان به کعبه و ما در کلیسیا»

  Khaqani (12^th Century AD)

The following points are notable in this area:

1. The adjective /bæs/ بس can become determinativized in archaic idioms of Persian and be used like counting numerals to accompany noun phrases as determiners (see 5•b.):

   کارِ بی‌علم بار و بر ندهد

   تخمِ بی‌مغز بس ثمر ندهد

   Sanai (11^th and 12^th Century AD)

   Also in this case, /bæs/ بس can (before it is determinativized) become the determinative focus of exclamative pronouns:

   ای بسا ابلیسِ آدم‌رو که هست!

   پس به هر دستی نشاید داد دست

   Rumi (13^th Century AD)

   خنده‌یِ جامِ می و زلفِ گره‌گیرِ نگار

   ای بسا توبه که چون توبه‌یِ حافظ بشکست!

   Hafez (14^th Century AD)

   بسا عقلِ زورآورِ چیردست

   که سودایِ عشق‌ش کند زیردست!

   Saadi (12^th and 13^th Century AD)

   بسا تلخ‌عیشان و تلخی‌چشان

   که آیند در حلّه دامن‌کشان

   Saadi (12^th and 13^th Century AD)

   غرّه مشو بدآن که جهان‌ت عزیز کرد!

   ای بس عزیزکرده‌یِ خود را که کرد خوار

   Omara Marvzi (10^th Century AD)

   ای بس شهِ پیل‌افکن که‌افکنـد به شه پیلی

   شترنجیِ تقدیرش در مات‌گهِ حرمان

   Khaqani (12^th Century AD)

   Even the whole generated determiner phrase (like every other noun phrase) can become the determinative focus of the determinativized enclitical postposition /-ɒ/:

   بس اندک‌سپاها که روزِ نبرد

   زِ بسیار لشگر بر آورد گرد

   Asadi Tusi (11^th Century AD)

   ای بس کسا که از پیِ این زیردامنی

   نیفه‌فروکشیده و برچیده‌دامن‌ند

   Suzani Samarqandi (12^th Century AD)

2. As the above examples highlight, such exclamative phrases (according to whether they are adjectival or noun phrases) often appear as predicative complements or subjects. It is notable that the copulative predicate (= a suppletive verb or a verb phrase from the infinitive /budæn/ بودن) must always be deleted.

   The application of these exclamative phrases is not limited to the roles predicative complement and subject, as the following examples show:

   بسا روزگارا که سختی برَد (as direct object)

   پسر، چون پدر نازُکَ‌ش پرورَد

   Saadi (12^th and 13^th Century AD)

   بزرگا مردا که این پسرم بود! که پادشاهی چون محمود این جهان بدو داد و پادشاهی چون مسعود آن جهان. (as modifier of qualitative composition, [_NP[_APbozorg-ɒ] [_NPmærd-ɒ]])

   Abolfazl Beyhaqi (10^th and 11^th Century AD)