۲۰×۱. پس‌وندهایِ دندانی

در زبان‌هایِ هند و اروپایی، پس‌وندهایِ دندانی گروهی از پس‌وندها هستند که با هم‌خوانی دندانی یا لثه‌ای (بیشتر /t/، /d/ یا /ð/) آغاز می‌شوند و برایِ واژه‌سازی از ریشه‌یِ فعل به کار می‌روند.

در زبان‌هایِ پارسی، پس‌وندهایِ دندانیِ زیر به چشم می‌خورند:

  1. پس‌وندِ دندانیِ /-t/، برایِ ساختنِ بنِ گذشته: ساخت /sɒxt/، سرشت /sereʃt/
  2. پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/، برایِ ساختنِ مصدر: انداختن /ændɒxtæn/، انباشتن /ænbɒʃtæn/
  3. پس‌وندِ دندانیِ /-tɒr/ در ساختارهایِ وندیِ انگشت‌شماری به چشم می‌خورد:
    • کنش: گفتار /goftɒr/
    • صفتِ کنش‌پذیر: گرفتار /gereftɒr/
    • صفتِ کنش‌گرِ ساده: خواستار /xɒstɒr/

در این زبان نه تنها ریشه‌یِ فعل، بلکه بنِ حال (و بسیار به ندرت بنِ گذشته) هم می‌توانند کانونِ پس‌وندهایِ دندانی شوند (نگاه کنید به پایین).

bon_EN

این نکته‌ها در کاربردِ پس‌وندهایِ دندانی چشم‌گیر هستند:

  1. در زبانِ پارسی، هم‌خوانِ بی‌واکِ /t/ در پس‌وندهایِ دندانی، پس از هم‌خوان‌هایِ واک‌دار و نیز پس از واکه‌ها به چهره‌یِ واک‌دار کرده‌یِ /d/ در می‌آید (نگاه کنید به جستارِ ۱×ت×پ.). از این راه، تک‌واژگونه‌هایِ [-d]، [-dæn] و [-dɒr] پدید می‌آیند:

    زد /zæd/، آماد /ɒmɒd/، شد /ʃod/، سود /sud/

    کندن /kændæn/، آماردن /ɒmɒrdæn/، آژدن /ɒʒdæn/، آمیغدن /ɒmiɣdæn/

    کردار /kærdɒr/، دیدار /didɒr/

    در زبانِ پارسی تا عهدِ مغول، واجِ د /d/ پس از واکه‌ها به چهره‌یِ واج‌گونه‌یِ ذ [ð] در می‌آمده (نگاه کنید به جستارِ ۱×ب×آ. چندآواییِ ترکیبی): زذ /zæð/، شذ /ʃoð/، دیذار /diðɒr/

  2. آواهایِ میانجی با ریشه‌هایِ فعل نمی‌آیند. از این ویژگی می‌توان برایِ بازشناختنِ برساخته‌هایِ ریشه‌یِ فعل از برساخته‌هایِ بنِ حال یاری جست.

    آواهایِ میانجیِ زیر با پس‌وندهایِ دندانی به کار می‌روند:

    • برایِ به‌کارگیریِ آوایِ میانجیِ /i/ محدودیّتِ آواشناسی‌ای وجود ندارد. برایِ همین /i/ پرکاربردترین آوایِ میانجی با این پس‌وندهاست:

      بافت، بافید /bɒft/ (/bɒfid/)، نازید /nɒzid/

      گساردن، گساریدن /gosɒrdæn/ (/gosɒridæn/)، پریدن /pæridæn/

      خریدار /xæridɒr/

    • آوایِ میانجیِ /ɒ/ تنها پس از هم‌خوان‌هایِ /h/، /t/ و /d/ پدیدار می‌شود:

      رهاد /ræhɒd/، ایستاد /istɒd/

      نهادن /nehɒdæn/، فرستادن /ferestɒdæn/، دادن /dɒdæn/

    • آوایِ میانجیِ /s/ به چهره‌یِ واج‌گونه‌هایِ زیر به چشم می‌خورد:
      • به چهره‌یِ واج‌گونه‌یِ [s] پس از واکه‌ها:

        آراست /ɒrɒst/، زیست /zist/

        نشاستن /neʃɒstæn/، ریستن /ristan/

        اگر بنِ حال به واکه‌یِ /u/ پایان بیابد، باید این واکه به [o] هم‌گون‌سازی شود:

        /ʃu/ + پس‌وندِ دندانیِ /-t/شست /ʃost/

        /ʤu/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/جستن /ʤostæn/

        /ru/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/رستن /rostæn/

        پیش از این آوایِ میانجیِ، واکه‌یِ /h/ باید از رشته‌یِ واجیِ /ɒh/، /æh/ و /ih/ در پایانِ بنِ حال حذف گردد:

        /ʤæh/ + پس‌وندِ دندانیِ /-t/جست /ʤæst/

        /kɒh/ + پس‌وندِ دندانیِ /-t/کاست /kɒst/

        /ʤih/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/جیستن /ʤistæn/

      • به چهره‌یِ واج‌گونه‌یِ [es] پس از هم‌خوان‌ها:

        /neh/ + پس‌وندِ دندانیِ /-t/نهست /nehest/

        /dɒn/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/دانستن /dɒnestæn/

        /jɒr/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/یارستن /jɒrestæn/

      • پس از هم‌خوانِ /r/ می‌توان واج‌گونه‌یِ [is] را نیز به کار برد:

        /negær/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/نگریستن /negæristæn/

    • آوایِ میانجیِ /e/ (مانندی دیگر جاها، نگاه کنید به جستارِ ۱×ت×آ.) برایِ پیش‌گیری از پدیدآمدنِ بافت‌هایِ واجیِ زیر به کار می‌رود:
      • c1c2c3
      • vc1c2، که در آن v یکی از واکه‌هایِ بلندِ /ɒ/، /i/ و یا /u/ باشد.

      /fæxm/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/فخمدن /fæxmedæn/

      /jɒz/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/یازدن /jɒzedæn/

      /ɒʤ/ + پس‌وندِ دندانیِ /-tæn/آجدن /ɒʤdæn/ (/ɒʤedæn/)

  3. اگر بنِ حال از راهِ دگردیسی پدید آمده باشد (و از این رو با ریشه‌یِ فعل برابر نباشد)، می‌توان ساختارهایِ وندیِ را از هر دو سرچشمه به دست آورد:
    mutation1_PA

    در چهارچوبِ هم‌الگوسازی (دوری جستن از الگوهایی که به نظر بی‌قاعده می‌آیند) در دگردیسیِ زبانیِ پارسی کششِ بیشتری به سویِ برساختنِ مصدر و بنِ گذشته از بنِ حال (به یاریِ آوایِ میانجیِ /i/) می‌بینیم، و واژه‌سازی از ریشه‌یِ فعل کم‌کم ترد می‌شود.

  4. نمونه‌هایِ برساختنِ مصدر و بنِ گذشته از بن‌هایِ گذشته‌یِ دیگر بسیار کم‌یاب هستند و تنها با بن‌هایِ تک- (و گاه‌گاهی دو-) هجایی به چشم می‌خورند (و همواره نیازمندِ آوایِ میانجیِ /i/ هستند):
    mutation2_PA
  5. چندآوایی در کانون پس‌وندهایِ دندانی در پارسی بسیار چشم‌گیرست: واکه‌هایِ بلند می‌توانند به واج‌گونه‌هایِ کوتاه‌شان دگرگون شوند:
    • /ɒ/[æ]
    • /i/[e]
    • /u/[o]

    این چندآوایی را می‌توان به گونه‌یِ زیر دسته‌بندی کرد:

    • نشاندنِ واکه‌یِ /æ/ به جایِ واکه‌یِ /ɒ/ در آغازِ مصدر یا بنِ گذشته (چندآواییِ آزاد):

      آبشتن /ɒbeʃtæn/ ابشتن [æbeʃtæn]

      آوردیدن /ɒværdidæn/ اوردیدن [æværdidæn]

      آرستن /ɒrestæn/ ارستن [ærestæn]

      آرغیدن /ɒrɣidæn/ ارغیدن [ærɣidæn]

      آزدن /ɒzdæn/ ازدن [æzdæn]

    • نشاندنِ واکه‌هایِ کوتاه به جایِ واکه‌هایِ بلند پیش از هم‌خوان‌هایِ سایشیِ بی‌واک (در پارسی /f/، /s/، /ʃ/، /x/ و /h/) به عنوانِ چندآواییِ ترکیبی:

      آشوفتن /ɒʃuftæn/ آشفتن [ɒʃoftæn]

      فریفتن /feriftæn/ فرفتن [fereftæn]

      آراستن /ɒrɒstæn/ آرستن [ɒræstæn]

      ریشتن /riʃtæn/ رشتن [reʃtæn/

      آویختن /ɒvixtæn/ آوختن [ɒvextæn]

      دوختن /duxtæn/ دختن [doxtæn]

      استیهیدن /estihidæn/ استهیدن [estehidæn]

    • نشاندنِ واکه‌هایِ کوتاه به جایِ واکه‌هایِ بلند پیش از هم‌خوان‌هایِ لثه‌ایِ واک‌دار (در پارسی /d/، /n/، /r/، /z/ و /l/) به عنوانِ چندآواییِ ترکیبی:

      شنودن /ʃenudæn/ شندن [ʃenodæn]

      اوانیدن /ævɒnidæn/ اونیدن [ævænidæn]

      آشوردن /ɒʃurdæn/ آشردن [ɒʃordæn]

      انباریدن /ænbɒridæn/ انبریدن [ænbæridæn]

      ستیزیدن /setizidæn/ ستزیدن [setezidæn]

      بخچیزیدن /bæxʧizidæn/ بخچزیدن [bæxʧezidæn]

      پالیدن /pɒlidæn/ پلیدن [pælidæn]

    • دیگر الگوهایِ چندآواییِ آزاد کم‌یاب هستند و تنها در تنگنایِ شعری به کار رفته‌اند:

      آشامیدن /ɒʃɒmidæn/ آشمیدن [ɒʃæmidæn]

      فریبیدن /feribidæn/ فربیدن [ferebidæn]

دیدگاهتان را بنویسید