دستورِ زبانِ پارسی

An ordinal numeral is used to indicate the position of one element within a well-ordered set.

In most Indo-European languages ordinal numerals count as adjectival phrases, although they cannot have any gradation (they are always positive) and instead they match the logical conditions of determinative phrases:

در گامِ نخست بود مانده

آن که‌او همه عمر در سفر بود

Attar Nishapuri (12^th and 13^th Century AD)

مرا ده ساقیا جامِ نخستین!

که من مخمورم و میل‌م به جام‌ست

Manuchehri (10^th and 11^th Century AD)

چندان که نگه می‌کنم ای رشکِ پری!

بارِ دومین زِ اوّلین خوب‌تری

Saadi (12^th and 13^th Century AD)

الهی! به فریادِ جان‌م رسی!

در آن دم که باشد دمِ واپسی

Nazari Ghohestani (13^th and 14^th Century AD)

چه دوستی کند ایّامِ اندک-اندک‌بخش

که بارِ بازپسین دشمنی‌ست جملـه‌ربای؟!

Saadi (12^th and 13^th Century AD)

ای شاه‌زاده بانویِ ایران به هفت جد!

اقلیمِ چارم از تو چو فردوسِ هشتم‌ست

Khaqani (12^th Century AD)

بدین روزِ ششم خلوت کردی خاصگان را.

Biruni (10^th and 11^th Century AD)

در آن دیدارِ نخستین جرأت نکردم نظرِ خویش را دلیرتر بگویم.

Saeed Nafisi (19^th and 20^th Century AD)

Nevertheless, there is a tendency in Persian to also use ordinal numerals as determinative phrases:

نخست آفرینش خرد را شنـاس!

نگهبانِ جان‌ست، زو دان سپاس!

Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

نخست ولایت که پدرش وی را داد، آن ناحیت بود.

Abolfazl Beyhaqi (10^th and 11^th Century AD)

نخستین خدیوی که کشور گشود

سرِ پادشاهان، کیومرث بود

Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

نخستین بار که این دیدگانِ ناصبورِ من بر چهره‌یِ زیبایِ تو افتاد چهار ماه پیش بود.

Saeed Nafisi (19^th and 20^th Century AD)

گر تیغ بر کشد که «محبّان همی زنم»

اوّل کسی که لافِ محبّت زند من‌م

Saadi (12^th and 13^th Century AD)

اوّلین شخص گفت با بهرام

که: «ای شده دشمنِ تو دشمن‌کام!»

Nezami Gandjavi (12^th and 13^th Century AD)

بهرِ دوباره‌زادنِ جان‌ت زِ اُمَّهات

زین واپسین مَشیمه‌یِ دیگر گذشتنی‌ست

Khaqani (12^th Century AD)

آن که سرش زرکشِ سلطان کشید

بازپسین لقمه ز آهن چشید

Nezami Gandjavi (12^th and 13^th Century AD)

گفتیم: «هلا! ما سپاس داریم

کوبیم درِ مدحت و ثنا را

نی از پیِ آن که صلت آریم

لیکن زِ پی بازپس هجـا را»

Suzani Samarqandi (12^th Century AD)

سوم روز خوان را به مرغ و بره

بیاراست‌ش گونه‌گون یک‌سره

Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

پنجمین کشور از تو آبادان

وز تو شش کشورِ دگر شادان

Nezami Gandjavi (12^th and 13^th Century AD)

As seen in the previous examples, in principle any ordinal numeral can be used as an adjectival or determinative phrase. However, there is a tendency in modern idioms to use ordinal numerals with different patterns for each role:

1. As adjectival phrases:
   • By attaching the suffix /-om/ to cardinal numerals: /sædom/ سدم, /pænʤom/ پنجم, /hæftɒd o dovvom/ هفتاد و دوم
   • The adjectival phrases /næxost/ نخست, /ævvæl/ اوّل, /væsæt/ وسط, /ɒxær/ آخر, /vɒpæs/ واپس and /bɒzpæs/ بازپس (see 19•a. Transformation of Adverbials to Adjectives).

   For example:

   جلدِ دهم /ʤeld-e dæhom/، شبِ اوّل /ʃæb-e ævvæl/، حرفِ آخر /hærf-e ɒxær/

2. The suffix /-i/ is normally used to nominalize the ordinal numerals of the first group: /sædomi/ سدمی, /pænʤomi/ پنجمی, /hæftɒd o dovvomi/ هفتاد و دومی, /ævvæli/ اوّلی, /væsæti/ وسطی, /ɒxæri/ آخری, /bɒzpæsi/ بازپسی, /vɒpæsi/ واپسی

   هنوز پنجمی را ندیده‌ام.

   آخری هم آمد.

   سومی جواب داد.

   Nominalized ordinal numerals are an exception, when occurring in the days of the month (see 6•۱•b.): (/ruz-e/) /siom-e tir/ (روزِ) سیُمِ تیر, (/ruz-e/) /bist o haʃtom-e æmordɒd/ (روزِ) بیست و هشتم امرداد

   اوّلِ اردیبهشت‌ماهِ جلالی

   بلبلِ گوینده بر منابرِ قضبان

   Saadi (12^th and 13^th Century AD)

   /do-digær/ دودیگر and /se-digær/ سه‌دیگر (determinative compounds of the cardinal numerals /do/ دو and /se/ سه with the differential pronoun /digær/ دیگر) are used in archaic idioms as nominal ordinal numerals, for the differentiation between the second and third entity from the superset:

   یکی عصا، دودیگر دست و سه‌دیگر قحط و چهارم توفان.

   Balami (10^th Century AD)

   یکی مُقلّی که به ابنِ مُقلّه باز خوانند، دیگر مهلهلی که به ابنِ مهلهل باز خوانند، سه‌دیگر مُقفّعی که به ابنِ مُقفّع باز خوانند.

   Omar Khayyam (11^th and 12^th Century AD)

3. As determinative phrases: By attaching the suffix /-in/ to ordinal numerals of the first group: /sædomin/ سدمین, /pænʤomin/ پنجمین, /hæftɒd o dovvomin/ هفتاد و دومین, /næxostin/ نخستین, /ævvælin/ اوّلین, /ɒxærin/ آخرین, /bɒzpæsin/ بازپسین, /vɒpæsin/ واپسین

   سومین ردیف /sevvomin rædif/، دهمین پسر /dæhomin pesær/، دومین سخن /dovvomin soxæn/

Homophones

The adverb phrases /næxost/ نخست, /næxostin/ نخستین and /ævvæl/ اوّل (with the meaning “at first”) and the adverb phrase /ɒxær/ آخر (with the meaning “at last”) are used as temporative adverbials, and should not be confused with ordinal numerals:

به سگسار مازندران بود سام

نخست از جهان‌آفرین برد نام

Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

اگر طالب‌ی که‌این زمین طی کنی

نخست اسبِ بازآمدن پی کنی

Saadi (12^th and 13^th Century AD)

چو آیی به کاخِ فریدون فرود

نخستین ز هر دو پسر ده درود!

Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

نخستین که آتش زِ جنبش دمید

ز گرمی‌ش پس خشکی آمد پدید

Ferdowsi (10^th and 11^th Century AD)

تا کی کند او خوارم؟! تا کی زند او شنگم؟!

فرسوده شوم آخر گر آهن و گر سنگ‌م

Abu-Shakur Balkhi (10^th Century AD)